Osmanlı Tarihi Belgelerinde Çayeli

Eski ve Yeni Yeradları

Doğu Karadeniz yöresi hakkında yapılan çalışmalara bakıldığında görmekteyiz ki, bu çalışmaların büyük bir çoğunluğunu yabancı seyyahların seyahatnameleri, yabancı bilim adamlarının Osmanlı öncesi döneme dair yazdıkları kitaplar veyahutta dini ve etnik görüşleri çerçevesinde genellikle papazların ve yanlı yazarların eserleri oluşturmaktadır.

Bu kaynaklardan hareketle nisbeten objektif bilgilere dayanılarak hazırlanan ve daha çok Trabzonla ilgili pek çok çalışma vardır. Ancak Rize ve bilhassa Çayeli hakkında bu kaynaklarda çok az bilgi yeralmaktadır.

Ayrıca Osmanlı dönemine ait bilgi ise hemen hemen hiç yoktur. Ansiklopedik küçük bir ayrıntı bilginin konu ile ilgili eserlerde devamlı tekrarını görmekteyiz. Sadece Kurtuluş Savaşı ile ilgili bazı askerî ve tarihî kaynaklar varsa da bu bilgiler henüz kullanılmamış olduğundan bu konuda da aynı yavanlık karşımıza çıkmaktadır. Halbuki bazı kaynaklara göre M.Ö. 750 yılına kadar geriye gidilinceye kadar kesin bilgiler, M.Ö. 2500 yıllarına gidinceye kadar da tahmini bilgiler doğrultusunda geçmişi pek eskiye dayanan bir bölge hakkında kaynak sıkıntısından bahsetmek pek inandırıcı gelmiyor doğrusu.

Tarihçilerimizin çoğunluğu, yöreyle ilgilenenlerin ise neredeyse tamamının yeterli derecede Latince ve yabancı dilde yazılmış kayraklardan istifade edebilecek kadar yabancı dil bilgisi bulunmamaktadır. Bu belki anlaşılabilir. Türkiye şartlarında normal olabilir. Osmanlı İmparatorluğu döneminde pek çok yabancı bilim eseri Osmanlıca'ya çevrilmiştir. Bu kaynaklara ulaşmak pekâlâ mümkündür. Hele Osmanlı Arşivi gibi bünyesinde 150 milyon belgeyi barındıran, bugün o coğrafyadan 43 bağımsız devletin çıktığı Osmanlı ülkesinin direkt, civar ülkelerin ise endirekt olarak tarihlerinin bulunduğu bir Araştırma merkezinde bu tür bir araştırmanın yapılmaması ise anlaşılır gibi değildir. Bir imparatorluğun kendi belgelerinden o yörenin tarihini çıkarmak mümkündür. Ancak Osmanlıca kaynaklara ulaşılmamıştır. Bunun için şimdiye kadar Çayeli'nin tarihi gerçek anlamda ortaya konulamamıştır.

Uzun yıllardan beri Osmanlı Arşivi'nde yaptığımız araştırmaların bir sonucu olarak "Osmanlı Belgelerinde Çayeli" adlı bir çalışmayı bitirmiş bulunmaktayız. Bu çalışmada Çayeli'nin geniş bir tarihçesi Osmanlı Arşivi dışındaki kaynaklardan hareketle verilmektedir. Ayrıca Osmanlı belgelerinden seçme yapılarak Çayeli'nin Osmanlı dönemindeki durumu belgesel olarak ortaya konmaktadır. Belgelerin açıklamaları, sonuçları ve orjinallerinin resimlerinin de bulunduğu bu çalışma hamiyetli hemşehrilerimizin katkılarıyla siz değerli Çayelili hemşehrilerimizin beğenilerine kitap olarak sunulmayı beklemektedir.

Kitaptaki belgeler, kısaca şu konu başlıklarını taşımaktadırlar:

Çayeli'nde pazar yeri kurulması, Çayeli'nde Belediye Teşkilatı kurulması, Belediye'nin sorunlarının İçişleri Bakanlığı tarafından karşılanması, Latom köyündeki madenin 99 yıllığına Vasilaki Yuvanidi adlı birisinin varislerine ihale edildiği ve işletmeye açıldığı, üretilen madenlerin ihracatının esasları, gelirinden vergi alınması -ki buradan Darülaceze'ye bile vergi alınıyordu-, madenin bulunduğu yerin haritası, Rize'ye bağlı bütün kaza, köy, mahalle ve nahiyelerin eski ve yeni adlarının listesi, Mapavri limanından hareket eden Rum ve Ermeni çete mensuplarının yakalanması ve sahillerin güvenliği için sahil güvenlik botu temin edilmesi, nüfusun kalabalık olmasından dolayı asayişi sağlamak için güvenlik kuvvetlerinin çoğaltılması, örnek olması için Perkam köyünden bir hemşehrimizin nüfus cüzdan sureti, evinin basıldığı ve kızkardeşinin kaçırıldığından bahseden Babikli birisinin şikâyetinin sonuçlandırılması çabaları, Rusya'dan gelen malların herhangi bir bulaşıcı hastalık tehlikesine karşı tedbir olsun diye Çayeli başta olmak üzere sahil şeridindeki bazı yerlere sokulmaması, Enver Paşa'nın emriyle bütün Türkiye genelinde uygulanan ve bir uygulaması da Trabzon vilayetinde yapılan eski Rumca, Ermenice ve Bulgarca yer adlarının değiştirilmesine dair belgenin Rize ve bağlı kaza, mahalle, nahiye ve köylerine ait yer adları listesi,Rize'ye bağlı yerlerin imarına, bölgenin kalkınmasına, genel özelliklerine, insanının yapısına vesair bilgilere dair hazırlanan bir rapor.

Kitabın ilk bölümü, yukarıda da belirtildiği gibi Osmanlı Arşivi dışındaki diğer kaynaklar ile Osmanlı devlet yıllıklarından yararlanılarak Çayeli'nin nüfusu, ihracat ve ithalatı, iklimi, sanayisi, coğrafyası, tarihi vesair özelliklerine dair geniş bir tarihçeden oluşmaktadır.

Bu yazımızda sadece Çayeli'ndeki yer adlarının değiştirilmesine dair iki belge verilecektir.

Rize ile Rize'ye bağlı kaza ve nahiyelerin köy ve mahallelerinin eski isimleriyle bunların Rize Livası İdare Meclisi tarafından değiştirilen yeni adlarının bulunduğu defterin, Mapavri nahiyesine bağlı köylerin eski ve yeni adlarının bulunduğu liste. Bu belgeden anlaşıldığına göre bugün kullandığımız köy, mahalle ve nahiye adlarının pek çoğunun adları bu belge ile belirlenmiştir. (Belgenin Osmanli Arsivi'nde bulundugu referans numarasi:BOA., DH.ID., No: 97-2/25) Rize'deki bütün yer adlarının değiştirildiğinden bahseden bu belge ve içinde yer adlarının bulunduğu defter bilgi olsun diye merkeze, yani İçişleri Bakanlığı'na Trabzon Vali Vekili Kadı Ömer Fevzi imzasıyla gönderilmiştir. Daha sonra bu defterin bir suretinin Dahiliye Nezareti tarafından Harbiye Nezareti'ne (Milli Savunma Bakanlığı), Nüfus Genel Müdürlüğü ve Defter-i Hakanî Nezareti'ne (Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü) gönderildiğini öğreniyoruz. Belgenin tarihi 2 Kânûn-i Sâni 1329 (15 Aralık 1913)'dur.

Mapavri nahiyesinin eski ve yeni yer adları ile isimlerin değiştiriliş ve verilme nedenlerinin yer aldığı Osmanlı Arşivi'ndeki belgenin latin harflerine aktarılmış şekli:

Yeni Adı

Eski Adı

İsmin veriliş gerekçesi

Armudlu

Armud Ahiyoz

Ahiyoz namı terkedilmiştir..

Eski Pazar

Holonte

Evvelce nâhiye mevki‘i ve pazar idi.

Ormancık

Çotnes

Ormancıklarıyla meşhûrdur.

Uzun Dere

Perastan

Uzun ve dar olan deresi meşhûrdur.

İnce Sırt

Aytoroz

Köyde bu nâmda bulunan bir mevki‘ meşhûrdur.

İnce Su

Makre Budam

Köyde bu nâmda bulunan küçük deresiyle meşhûrdur.

Başköy

Hemşin Başköy

İbka. Hemşin nâmı hazfedilmiştir.

Buzlu Pınar

Kamenbos

Bu nâmdaki pınarı ile ma‘rûfdur.

Liman Köyü

Akrotel

Beyaz Su

Palodya

Bu nâmda bir suyu ile meşhûrdur.

Büyük Taşhâne

Zancel

Köy pek çok büyük taşhâneleriyle bilinmektedir.

Demir Hisar

Perkam

Ca‘fer Paşa

Canceva

Vakfiyeiyle meşhûrdur.

Çatal Dere

Hahunç

İki derenin mahalli telâkîsinde bulunduğundan Çataldere nâmıyla bilinmektedir.

Çataklı Hoca

Kavalyoz Maa- Galata

Padişahın huzûr hocalarından ve büyük alimlerden bir zâttır.

Çukurlu Hoca

Babik

Büyük alimlerdendir.

Çilingir

İbkâ (Eski ismi devam ettirildi)

Safali Köy

Meyloz

Harem Tepe

Çeçeva

Köyde bu nâmda bulunan tepe ile meşhûrdur.

Yenice Köy

Belahor

Şâ‘irler

Maryava

Ahâlîsinin hemen hepsi türkücülükle bilinirler.

Sabuncular

Kovaroz

Köyde bu nâmda büyük ve meşhûr bir arâziye izâfe edilmiştir.

Sarı Su

Mesavri

Köyde bu nâmdaki olan suyu ile anılmaktadır.

Sırt

İbkâ (Aynı ismin devam ettirilmesi)

Âşıklar

Asrifos

Ahâlîsinin hemen hemen hepsi türkücülükle meşhûrdurlar.

Kapudan Paşa

Mesahor

Sultaân İkinci Mahmud Han hazretlerinin kızları Âdile Sultân'ın kocası Deniz Kuvvetleri Komutanı Mehmed Ali Paşa.

Karaağaç

Raşot

Etrâf ve köyce meşhûrdur.

Kesme Taş

Mamul

Etrâf ve köyce bu nâmdaki taş meşhûrdur.

Ketenli

Aya Bahnoz

Rize'den çıkan ketenin en a‘lâsı buradan çıktığından meşhûrdur.

Küçük Taşhâne

Komika

Müte‘addid taşhâneleriyle meşhûrdur.

Gürgenli

İbka (aynı ismin devam ettirilmesi)

Ma‘den Köy

Latom

Köydeki külliyetli çıkan manganez ma‘deni meşhûrdur.

Mûsâ Dağı

Aprik

Köyün bulunduğu dağ bu isimle ma‘rûfdur.

Yanıkdağ

Fenaçi

Köyün bulunduğu tepe bu isimle ma‘rûfdur.

Yamaç Köy

Çıkaron

Mevki‘an köy yamaçda bulunduğu

Yaka

İbka (Aynı ismin devam ettirilmesi)

Yeni Pazar

Murçiva

Mapavri Nâhiyesi'nin şimdiki bulunduğu çarşı

Yeşil Tepe

Tolones

Köyün bulunduğu tepe bu isimle ma‘rûfdur.

Harbiye Nazırı (Milli Savunma Bakanı) olan Enver Paşa, yayınladığı bir emirle Osmanlı ülkesinde Rumca, Ermenice ve Bulgarca olan vilayet, sancak, kasaba, köy, mahalle, nahiye, dağ, nehir gibi bütün isimlerin Türkçe'ye çevrilmesi için yurt genelinde bir çalışma yapılmasını ister. İslam olan ancak Türkçe olmayan isimler bunun dışında tutulacaktı. Bu emir 5 Ocak 1916'da yayınlanır. 3 Temmuz 1916'da Trabzon Valiliği yaptığı çalışmayı bitirir. Bu çalışma 23 sayfalık bir listeden ibarettir. Samsun'dan Artvin'e kadar bütün bölge Trabzon Vilayeti'ne bağlı olduğundan buralarının bütün yer adları da bu listede vardır. Aşağıda bu belgenin sadece Çayeli'ndeki yer adlarının bulunduğu bölümünün latinize edilmiş şeklini veriyoruz.( Belgenin Osmanlý Arþivi'nde bulunduðu referans numarasý: BOA., DH. ÝUM., No: 48/18)

Eski Adı

Yeni Adı

Mapavri Nahiyesi

Eskipazar Nahiyesi

Armut Ahiyoz Karyesi (Köyü)

Ekremiye Karyesi (Köyü)

Perestan Karyesi

Uzundere Karyesi

Hemşin Başköy Karyesi

Baş Karyesi

Murçuva Karyesi

Yeni Pazar Karyesi

Perkam Karyesi

Demirhisar Karyesi

Kavalyoz Maa-Ğalata Karyesi

Çataklı Hoca Karyesi

Meylone Karyesi

Sakallı Karyesi

Bilahor Karyesi

Yeniköy Karyesi

Mesavri Karyesi

Sarısu Karyesi

Mesahor Karyesi

Kaptanpaşa Karyesi

Abancenoz Karyesi

Kestaneli Karyesi

Latom Karyesi

Maden Karyesi

Çıkaron Karyesi

Yamaç Karyesi

Holvetepe Karyesi

Eskipazar Karyesi

Aytoroz Karyesi

İncesırt Karyesi

Kamnoz Karyesi

Buzlupınar Karyesi

Palodya Karyesi

Beyazsu Karyesi

Canceva Karyesi

Cafer Paşa Karyesi

Babik Karyesi

Çukurlu Hoca Karyesi

Tolones Karyesi

Yeşiltepe Karyesi

Maryova Karyesi

Şairler Karyesi

Sırt Karyesi

Raşot Karyesi

Karaağaç Karyesi

Komika Karyesi

Küçük Taşhane Karyesi

Arpik Karyesi

Musadağı Karyesi

Yaka Karyesi

Hopnes Karyesi

Ormancık Karyesi

Makrabudam Karyesi

İncesu Karyesi

Akrotil Karyesi

Limanönü Karyesi

Zancel Karyesi

Büyüktaşhane Karyesi

Hohoniç Karyesi

Çataldere Karyesi

Çilingir Karyesi

Çamçara Karyesi

Haremtepe Karyesi

Kovaroz Karyesi

Sabuncular Karyesi

Asrifos Karyesi

Aşıklar Karyesi

Mamol Karyesi

Kesmetaş Karyesi

Gürgenli Karyesi

Fenaçi Karyesi

Yanıkdağı Karyesi