Osmanlı Tarihi Belgelerinde Çayeli

Eski ve Yeni Yeradları

Doğu Karadeniz yöresi hakkında yapılan çalışmalara bakıldığında görmekteyiz ki, bu çalışmaların büyük bir çoğunluğunu yabancı seyyahların seyahatnameleri, yabancı bilim adamlarının Osmanlı öncesi döneme dair yazdıkları kitaplar veyahutta dini ve etnik görüşleri çerçevesinde genellikle papazların ve yanlı yazarların eserleri oluşturmaktadır.

Bu kaynaklardan hareketle nisbeten objektif bilgilere dayanılarak hazırlanan ve daha çok Trabzonla ilgili pek çok çalışma vardır. Ancak Rize ve bilhassa Çayeli hakkında bu kaynaklarda çok az bilgi yeralmaktadır.

Ayrıca Osmanlı dönemine ait bilgi ise hemen hemen hiç yoktur. Ansiklopedik küçük bir ayrıntı bilginin konu ile ilgili eserlerde devamlı tekrarını görmekteyiz. Sadece Kurtuluş Savaşı ile ilgili bazı askerî ve tarihî kaynaklar varsa da bu bilgiler henüz kullanılmamış olduğundan bu konuda da aynı yavanlık karşımıza çıkmaktadır. Halbuki bazı kaynaklara göre M.Ö. 750 yılına kadar geriye gidilinceye kadar kesin bilgiler, M.Ö. 2500 yıllarına gidinceye kadar da tahmini bilgiler doğrultusunda geçmişi pek eskiye dayanan bir bölge hakkında kaynak sıkıntısından bahsetmek pek inandırıcı gelmiyor doğrusu.

Tarihçilerimizin çoğunluğu, yöreyle ilgilenenlerin ise neredeyse tamamının yeterli derecede Latince ve yabancı dilde yazılmış kayraklardan istifade edebilecek kadar yabancı dil bilgisi bulunmamaktadır. Bu belki anlaşılabilir. Türkiye şartlarında normal olabilir. Osmanlı İmparatorluğu döneminde pek çok yabancı bilim eseri Osmanlıca'ya çevrilmiştir. Bu kaynaklara ulaşmak pekâlâ mümkündür. Hele Osmanlı Arşivi gibi bünyesinde 150 milyon belgeyi barındıran, bugün o coğrafyadan 43 bağımsız devletin çıktığı Osmanlı ülkesinin direkt, civar ülkelerin ise endirekt olarak tarihlerinin bulunduğu bir Araştırma merkezinde bu tür bir araştırmanın yapılmaması ise anlaşılır gibi değildir. Bir imparatorluğun kendi belgelerinden o yörenin tarihini çıkarmak mümkündür. Ancak Osmanlıca kaynaklara ulaşılmamıştır. Bunun için şimdiye kadar Çayeli'nin tarihi gerçek anlamda ortaya konulamamıştır.

Uzun yıllardan beri Osmanlı Arşivi'nde yaptığımız araştırmaların bir sonucu olarak "Osmanlı Belgelerinde Çayeli" adlı bir çalışmayı bitirmiş bulunmaktayız. Bu çalışmada Çayeli'nin geniş bir tarihçesi Osmanlı Arşivi dışındaki kaynaklardan hareketle verilmektedir. Ayrıca Osmanlı belgelerinden seçme yapılarak Çayeli'nin Osmanlı dönemindeki durumu belgesel olarak ortaya konmaktadır. Belgelerin açıklamaları, sonuçları ve orjinallerinin resimlerinin de bulunduğu bu çalışma hamiyetli hemşehrilerimizin katkılarıyla siz değerli Çayelili hemşehrilerimizin beğenilerine kitap olarak sunulmayı beklemektedir.

Kitaptaki belgeler, kısaca şu konu başlıklarını taşımaktadırlar:

Çayeli'nde pazar yeri kurulması, Çayeli'nde Belediye Teşkilatı kurulması, Belediye'nin sorunlarının İçişleri Bakanlığı tarafından karşılanması, Latom köyündeki madenin 99 yıllığına Vasilaki Yuvanidi adlı birisinin varislerine ihale edildiği ve işletmeye açıldığı, üretilen madenlerin ihracatının esasları, gelirinden vergi alınması -ki buradan Darülaceze'ye bile vergi alınıyordu-, madenin bulunduğu yerin haritası, Rize'ye bağlı bütün kaza, köy, mahalle ve nahiyelerin eski ve yeni adlarının listesi, Mapavri limanından hareket eden Rum ve Ermeni çete mensuplarının yakalanması ve sahillerin güvenliği için sahil güvenlik botu temin edilmesi, nüfusun kalabalık olmasından dolayı asayişi sağlamak için güvenlik kuvvetlerinin çoğaltılması, örnek olması için Perkam köyünden bir hemşehrimizin nüfus cüzdan sureti, evinin basıldığı ve kızkardeşinin kaçırıldığından bahseden Babikli birisinin şikâyetinin sonuçlandırılması çabaları, Rusya'dan gelen malların herhangi bir bulaşıcı hastalık tehlikesine karşı tedbir olsun diye Çayeli başta olmak üzere sahil şeridindeki bazı yerlere sokulmaması, Enver Paşa'nın emriyle bütün Türkiye genelinde uygulanan ve bir uygulaması da Trabzon vilayetinde yapılan eski Rumca, Ermenice ve Bulgarca yer adlarının değiştirilmesine dair belgenin Rize ve bağlı kaza, mahalle, nahiye ve köylerine ait yer adları listesi,Rize'ye bağlı yerlerin imarına, bölgenin kalkınmasına, genel özelliklerine, insanının yapısına vesair bilgilere dair hazırlanan bir rapor.

Kitabın ilk bölümü, yukarıda da belirtildiği gibi Osmanlı Arşivi dışındaki diğer kaynaklar ile Osmanlı devlet yıllıklarından yararlanılarak Çayeli'nin nüfusu, ihracat ve ithalatı, iklimi, sanayisi, coğrafyası, tarihi vesair özelliklerine dair geniş bir tarihçeden oluşmaktadır.

Bu yazımızda sadece Çayeli'ndeki yer adlarının değiştirilmesine dair iki belge verilecektir.

Rize ile Rize'ye bağlı kaza ve nahiyelerin köy ve mahallelerinin eski isimleriyle bunların Rize Livası İdare Meclisi tarafından değiştirilen yeni adlarının bulunduğu defterin, Mapavri nahiyesine bağlı köylerin eski ve yeni adlarının bulunduğu liste. Bu belgeden anlaşıldığına göre bugün kullandığımız köy, mahalle ve nahiye adlarının pek çoğunun adları bu belge ile belirlenmiştir. (Belgenin Osmanli Arsivi'nde bulundugu referans numarasi:BOA., DH.ID., No: 97-2/25) Rize'deki bütün yer adlarının değiştirildiğinden bahseden bu belge ve içinde yer adlarının bulunduğu defter bilgi olsun diye merkeze, yani İçişleri Bakanlığı'na Trabzon Vali Vekili Kadı Ömer Fevzi imzasıyla gönderilmiştir. Daha sonra bu defterin bir suretinin Dahiliye Nezareti tarafından Harbiye Nezareti'ne (Milli Savunma Bakanlığı), Nüfus Genel Müdürlüğü ve Defter-i Hakanî Nezareti'ne (Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü) gönderildiğini öğreniyoruz. Belgenin tarihi 2 Kânûn-i Sâni 1329 (15 Aralık 1913)'dur.